بورس های کالا و ابزارهای نوین مالی مورد استفاده در آنها را می توان آخرین زنجیره از فرآیند گسترش و توسعه بازارها دانست که در پاسخ به نیاز اقتصاد به افزایش شفافیت و اطلاع رسانی،مدیریت ریسک های ناشی از نوسان قیمت ها، سازماندهیبازارها در جهت ارتقاء کارایی و به بیان خلاصه کاهش هزینه های مبادله، ظهور یافته اند.

در این راستا، راه اندازی و توسعه ابزارهایی همچون صندوق های کالایی، توسعه بازار ابزارهای مشتقه از جمله قراردادهای اختیارمعامله در کنار رونق بازار آتی سکه، بهره گیری از ابزار گواهی سپرده کالایی و انعقاد قراردادهای بلندمدت در حوزه پتروشیمی همگی از مواردی است که نشان می دهد بورس کالای ایران در حالی وارد دومین دهه فعالیت خود شده که از حالت معاملات نقدی و فیزیکی صرف به سمت ارایه خدمات مالی و ابزارهای نوین مالی حرکت کرده است.

مهندسی اقتصادی با ابزارهای بورس کالا

در همین ارتباط دکتر ساسان شاه ویسی، اقتصاددان و رئیس مرکز مطالعات راهبردی دانشگاه تهران در ارزیابی عملکرد و نقش بورس کالای ایران در توسعه اقتصادی به "پایگاه خبری بورس کالای ایران" گفت:  توسعه اقتصادی در قلمرو اقتصادی جنبههای مختلفی دارد و می تواند طیف های وسیعی از قابلیت های کمی و کیفی را با خود همراه کند. صرف نظر از اینکه اختلاف نظرهای مختلفی در اینکه توسعه اقتصادی در چه مسیر و با چه ابزاری و قابلیتی و در چه ظرفیت، حجم و اندازه ای و با چه عواملی می تواند نقش آفرین باشد، باید عنوان کرد که مهندسی یا معماری اقتصادی پایدار به شدت با محیط اقتصادی، ثبات قیمت ها و رفتاری که عناصر اصلی این اقتصاد مثل کالا و خدمات را شکل می دهند با خود همراه می کند.

شاه ویسی با بیان اینکه خیلی از کشورها سعی می کنند خود را با رفتارهای اقتصادی همگام کنند و استعداد و قابلیت اقتصادی خود را در این حوزه به کارگیرند، گفت: بسیاری از کشورها در تلاش هستند توسعه اقتصادی خود را با رفتارسازی های اقتصادی مبتنی کنند البته با مسیرهایی که هم افزایی، سرعت و قابلیت داشته باشد و به عبارتی بهره وری عوامل را با خود همراه کند؛ با در نظر گرفتن این موارد یکسری از پیامدها در مسیر این قابلیت اقتصادی متصور است.

این مدرس دانشگاه افزود: وقتی گزارش عملکرد بازارهای مالی و بازار سرمایه را ارزیابی می کنیم، با توجه به مزیت هایی که به خصوص بورس کالا با خود همراه دارد، به نظر می رسد جایگزین کردن یکسری از روش ها و سیاست ها می تواند به عملکرد بهتر اقتصادی کمک کند و فرآیند پیشرفت و قابلیت مند شدن مهندسی اقتصادی را آسان کند که البته تجارب کشورها، اندازه گیری دقیق محیط های اقتصاد و نقشی که عوامل مختلف و متغیرها در آن دارند، کمک کننده برجستگی این نقش ها است.

پیامدهای نوسان قیمت ها بر اقتصاد

وی ادامه داد: شاید یکی از مهمترین پیامدها که ما در این مسیر با آن مواجه هستیم، نوسان قیمت ها است. چراکه نوسانات کم قیمت ها در نرخ رشد، ثبات و پایداری و همچنین رفاه اجتماعی اثرگذار بوده و بر سرعت توسعه و پیشرفت موثر است؛ از این رو، به نظر می رسد در سطح کلان نوسانات قیمت مهمترین تهدیدات و مخاطرات را به وجود بیاورد.

این اقتصاددان به مخاطرات نوسانات قیمت در اقتصاد اشاره کرد و گفت: پایین آمدن تمایل به سرمایه گذاری و کاهش نرخ رشد اقتصادی و سطح رفاه در جامعه از نتایج نوسانات قیمت ها است که این موارد باعث می رود یک کمینه و بیشینه ای را به عنوان خط متعادل اقتصادی در مدل اقتصادی خود تعریف کنیم.

این اقتصاددان عنوان کرد: به نظر می رسد اگر بخواهیم براساس اهداف اقتصادی خود از جمله بالابردن سطح تولید، افزایش سطح رفاه و اشتغال و مزیت های نسبی و بالابردن سهم در بازارهای بین المللی، سیاست گذاری و مدل های اقتصادی خود را دقیق تر تعریف کنیم. در این بین حتما در سطح خرد اقتصاد یک سری از آثار و انگیزش های منفی یا کارکردهای بازدارنده‌ را هم می توانیم پیش بینی کنیم؛ از جمله اینکه تاثیرات پیش بینی نشده در قیمت های نسبی، یک عامل ضد تولید شناخته می شود؛ همچنین بسیاری از فعالان اقتصادی در صورت نداشتن تصویری روشن از آینده قیمت ها، مزیت اقتصادی و نسبی تولید و خدماتی که ارائه می کنند را از دست می دهند.

شاه ویسی به تغییراتی که در فصول مختلف در حوزه کشاورزی رخ می دهد نیز اشاره کرد و گفت: فصول مختلف تغییراتی را در مدل تولید و قیمت به وجود می آورد و مهندسی تولید را به چالش می کشد و در نهایت در بازدهی محصول مخاطره به وجود می آورد و منافع اقتصادی را در فصول مختلف تغییر دهد. مثلاً در بهار و پاییز تغییرات جوی و اقلیمی و یا کاهش بارش ها، مزیت ها را در یک مکان تغییر می دهد. یا در مکانی محدودیت های عرضه وجود دارد که چالش قیمتی به وجود می آورد؛ با این تفاسیر یکی از مهمترین نوسانات مهندسی بازار، نوسانات قیمتی است.

رئیس مرکز مطالعات راهبردی دانشگاه تهران ادامه داد: در عین حال وقتی این موارد را دقیق ارزیابی می کنیم، یک سری از مشکلات قیمتی را در نوسانات آن بخش از بازار که با محیط خارجی ارتباط دارد و خواسته یا ناخواسته برون گرایی داشته و از مدل های خارجی و بیرونی محیط اقتصادی پیروی می کند، می توان مشاهده کرد. مانند آنکه کالا صادراتی باشد و یا قیمت آن از قیمت های جهانی پیروی کند، که این موضوع هم در جای خود می تواند توفیق یا عدم توفیق ما را در دستیابی به بازارهای جدید صادراتی یا صادرات گرا به چالش بکشد.

نقش ابزارهای مالی در ایجاد ثبات و پیش بینی پذیری بازارها

وی با تاکید بر اینکه بی ثباتی قیمت ها در بخش های مختلف اقتصادی مخرب است افزود: ابزارهای مالی بورس کالا مانند ابزارهای مشتقه کالایی از جمله قراردادهای آتی و اختیاری و قراردادهای پیش فروش و سوآپ می توانند به کاهش نوسانات قیمتی و پیش بینی پذیری بازارها کمک کنند و به نظر می رسد همه این ها در کنار همدیگر نشان دهنده متمایزکنندگی بورس کالا با قابلیت هایی است که در بازارهای مالی مشاهده می کنیم.

رئیس مرکز مطالعات راهبردی دانشگاه تهران تاکید کرد: به عبارت بهتر بورس کالا با استفاده از ابزارهای مشتقه که با شکل های مختلف در عملکرد اقتصادی خود از آن استفاده می کند، هم در مدیریت منطقی ریسک ناشی از نوسان قیمت ها نقش برجسته ای دارد، هم در کشف قیمت و فرایندی که از آن به قیمت صحیح و عادلانه می رسد، می تواند برآیند تقابل نیروهای عرضه کالا و خدمات با نیروهای مصرف کننده یا ذی نفعان بازار مالی را دقیق تر شناسایی کند و منافعی را که از کشف قیمت ها حاصل می کند، طوری منعکس می کند که عموما ذی نفعان از آن برخوردار هستند و کمتر متضرر  شوند.

شاه ویسی افزود: در عین حال فعالیت بورس کالا به عنوان یک مکان امین برای طرفین معامله، در حوزه تولید اطلاعات گسترده ای را در خصوص قیمت، عرضه و تقاضا به بازار ارائه می کند؛ از همه مهمتر بورس کالا با قابلیت توسعه بازارهای نقدی کالا و تسهیل کننده تامین منابع مالی به جهت تقویت سرمایه گذاری در تولید به عنوان هسته اصلی به شمار می رود.

کاهش فقر و نابرابری ها با بهبود توزیع درآمدها

وی ادامه داد: همچنین به کارگیری فناوری های نوین با استقرار یک سری از معاملات، ایجاد زیرساخت ها، فناوری ها، معاملات الکترونیکی، سیستم های انبارداری، فناوری های اطلاعات و ارتباطات و قابلیت در کارایی و ارتقای سیستم یک بخش از نقش های بورس کالا است و در این بین موضوعی که کارشناسان و تحلیلگران اقتصادی کمتر به آن پرداخته اند، این است که بورس کالا به کاهش فقر و نابرابری اجتماعی کمک می کند. بطوریکه بورس کالا با ایجاد توازن در بازارها به طور مستقیم و غیر مستقیم در بهبود توزیع درآمدها و کاهش نرخ فقر در مناطق مختلف و قلمروهای مختلف بازار اثر گذار است.

وی به دسترسی مستقیم تولید کنندگان و حتی کشاورزان برای عرضه محصولات مختلف در بورس کالا به عنوان بازار مبادله بی واسطه اشاره کرد و گفت: مبادله مستقیم انواع کالا و محصولات در بورس کالا نقش مهمی در ارزش گذاری تولید کشاورزان دارد که می تواند به توزیع مؤثرتر و پویاتر درآمد در جامعه کمک کند و سطوح آن را هم ارتقا دهد.

به گفته این اقتصاددان، بارها در بخش کشاورزی دیده شده که کشاورزان اعلام می کنند، بخاطر اینکه نتوانستند سیب زمینی های برداشت شده را به دلیل بالابودن هزینه انتقال به بازار عرضه برسانند، آنها را دفن کرده اند. این در حالی است که بورس کالا از این ظرفیت برخوردار است که بتواند رابطه بین تولید کنندگان و کشاورزان خرد را با بازارهای مبادله ای برقرار کند.  

وی ادامه داد: ضمن اینکه مکانیسم و ابزارهای معاملاتی بورس کالا از زیان های غیر مستقیم و غیر منتظره ای که تولید کنندگان کالا و خدمات خرد با آن مواجه هستند جلوگیری می کند و ریسک آنها را هم در سطح اقتصاد ملی کاهش می دهد. در مجموع به نظر می رسد یکی از مهمترین قابلیت هایی که بورس کالا امروز به عنوان یک تابع از عوامل بازار مالی می تواند در آن اثرگذاری داشته باشد، قابلیت مند کردن اختیار و تسهیل برای ذی نفعان است که آنها به راحتی می توانند از این ظرفیت ها برخوردار شوند.

مردمی کردن اقتصاد و کاهش نقش دولت در بازارها

شاه ویسی با بیان اینکه با استفاده از بورس کالا می توان در جهت ارتقای سطح زیرساخت های فرهنگی، فناوری و قانونی برای معامله گران خرده پا و یا یک کشاورز ساده که در یک نقطه دور فعال است قدم برداشت، اظهار کرد: با قابلیت و الزاماتی که در راستای حمایت و تقویت بورس کالا در قانون تعریف شده است، حرکت در مسیر مردمی شدن اقتصاد سهل تر می شود و می توان سهم دولت در اقتصاد را با رویکرد بازاری بورس کالا کنترل شده تر در نظر بگیریم.

رئیس مرکز مطالعات راهبردی دانشگاه تهران گفت: یک اقتصاد بدون وجود بازارهایی که شفاف، قانونمند و رقابتی باشند و ضمن کاهش هزینه مبادله، امکان پوشش ریسک را فراهم کند، کارایی لازم را ندارد. از این رو، وجود چنین بازارهایی می توانند در سیاست های آزادسازی اقتصادی نقش پویاتری داشته باشند و به کاهش نقش مباشرت و نظارت دولت در اقتصاد کمک کنند.

وی در پایان عنوان کرد: سازوکار بورس کالا منجر به نظم بخشی مبادلات و رشد کارایی بازارها می شود به طوریکه امکان برقراری استانداردسازی رفتار ذی نفعان اقتصاد و یا جهت دهی صحیح به تولید کنندگان یا ذی نفعان حوزه تولید از طریق آمارهای بورس کالا فراهم است؛ به عبارتی دیگر باید رفته رفته به جایی برسیم که فعالان اقتصاد و صنعت به بورس کالا به عنوان یک پشتوانه و ظرفیت ساز یا همسان سازی قابلیت های خود در حوزه تولیدات و کشش بازار نگاه کنند که به وسیله این بازار امکان پیش بینی و شناسایی عوامل بازار را داشته باشند.