به گزارش «کالاخبر»، در سال ۱۸۴۸ میلادی در شیکاگو تولیدکنندگان گندم برای فروش محصولات خود نیاز به بازاری داشتند تا معاملات نقدی را انجام دهند؛ یعنی گندم بدهند و پول آن ­را دریافت کنند. به تدریج کشاورزان (فروشندگان) و دلالان (خریداران) شروع به نوعی تعهد جهت دریافت وجه نقد خود در آینده گرفتند و زمینه معاملات آتی را پایه‌ریزی کردند؛ بدین معنی که تولیدکننده موافقت کند که محصول خود را به خریدار در تاریخ آینده (تاریخ تحویل کالا) با قیمت توافق شده بفروشد. در این راستا، کشاورز از قبل می­داند که وجه خود را دریافت می‌کند و خریدار نیز از قیمت کالا با خبر می­شود. این معامله برای هر دو طرف معامله سودمند است.

این نوع قراردادها به سرعت رایج شد و قراردادها را قبل از تاریخ تحویل دست به دست چرخاند. اگر دلالی احساس می­کرد، نیازی به گندم ندارد، قرارداد خود را به فردی که گندم را نیاز داشت می‌فروخت، مشابه آن نیز، تولیدکننده که قصد عدم تحویل گندم را داشت، مسئولیت تحویل واقعی گندم را به دیگری منتقل می­کرد .قیمت قرارداد بستگی به وضعیت و حرکت قیمت گندم و سیستم عرضه و تقاضا در بازار داشت. این قراردادها با اندکی تغییرات به سرعت تبدیل به ابزاری حمایتی برای طرفین معامله که بازار بر خلاف نظر آن­ها حرکت می­کرد، تبدیل شد؛ به طور مثال، در شرایط بد آب و هوا، افرادی که قرارداد فروش گندم منعقد کرده­اند، علاقمند هستند که قراردادهای ارزشمند خود را به دلیل کاهش عرضه گندم، نگه دارند، برخلاف آن، چنانچه تولید مازاد بر تقاضا باشد، ارزش قراردادهای فروش نیز کاهش می­یابد. این وضعیت همچنین معامله­گرانی را که قصد خرید و فروش گندم را نداشته و صرفاً به عنوان پذیرش ریسک قیمت گندم و تحصیل سود وارد معامله شده­اند، ترغیب می­کند.

در سال ۱۸۶۴ میلادی، بورس شیکاگو به‌عنوان تنها مرجع معاملات آتی محسوب می‌شد. رشد تجارت معاملات آتی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم با تشکیل بورس‌های جدید و تجارت کالاهای بیشتر (از جمله پنبه، کره، تخم‌مرغ و کاکائو) افزایش یافت. در حال حاضر بسیاری از بورس­های کالایی دنیا به انجام معاملات آتی در محصولات مختلف می­پردازند که در جدول شماره ۱ دارایی پایه قراردادهای آتی موجود در بورس­های منتخب کالایی دنیا آورده شده است.

جدول ۱. دارایی پایه قراردادهای آتی موجود در بورس­های کالایی منتخب دنیا

با توجه به اینکه اولین معاملات قراردادهای آتی در دنیا به صورت استاندارد در بورس­های کالایی انجام شده است، در ایران نیز اولین معامله قرارداد آتی در بورس کالای ایران با راه‌اندازی قرارداد آتی روی شمش طلای یک اونسی از تاریخ اول تیرماه ۱۳۸۷ آغاز شد و پس از آن در تاریخ ۵ آذر ماه ۱۳۸۷ قرارداد آتی روی سکه بهار آزادی راه‌اندازی شد و تمام معاملات آتی را به خود اختصاص داد. پس از آن، قراردادهای آتی به زیره و کنجاله سویا گسترش یافت. در حال حاضر قرارداد آتی سکه طلا و زعفران از جمله قراردادهای آتی فعال در بورس کالای ایران هستند و در سال ۱۳۹۶ حجم معاملات آتی در بورس کالای ایران بیش از چهار میلیون قرارداد بوده است.

دادو ستد در بازار آتی شامل مزایایی است که دلیل برتری این بازار بر بازار نقدی است؛ مهم‌ترین این مزیت­ها، خاصیت پوشش ریسک بازار آتی است. پوشش ریسک به معنای اتخاذ موقعیتی در بازار است که هدف از آن حداقل از بین بردن ریسک (ناخواسته) ناشی از نوسانات و تغییرات قیمت است؛ برای مثال، سرمایه‌گذار می‌تواند، با تنظیم قرارداد آتی، دارایی خود را به قیمتی مشخص در آینده به فروش رساند. در این صورت نوسانات بازار، تأثیری بر قیمت دارایی خریداری شده، نخواهد داشت و سرمایه‌گذار این دارایی را در زمان آتی، با قیمتی مشخص، به فروش خواهد رساند. گرچه پوشش ریسک، تنها محدود به فروش در قیمتی مشخص، از طریق قرارداد آتی نیست. سرمایه‌گذار همچنان می‌تواند با ورود به دو بازار که افت و خیز قیمت‌ها در بازارهای مورد نظر، اغلب در جهت عکس یکدیگر حرکت می‌کنند، ریسک سرمایه‌گذاری خود را کاهش دهد؛ برای مثال، سرمایه‌گذار می‌تواند از یک سو با خرید ارز، (برای نمونه دلار آمریکا) و از سوی دیگر، خریداری فلزات گران‌بها (برای نمونه طلا) ریسک سرمایه‌گذاری خود را کاهش دهد. در معاملات آتی نیز سرمایه­گذاران می­توانند از قرار گرفتن دارائی­هایشان در معرض نوسانات قیمت بازار نقدی جلوگیری کنند و با خرید و فروش به موقع قراردادهای آتی زیان خود را کاهش داده و یا از آن جلوگیری کنند.

از موارد دیگر شفافیت بازار و استاندارد بودن قراردادها است. در بازارهای سنتی به دلیل ناکارآمدی، اطلاعات بازار در اختیار تمام افراد قرار ندارد؛ بنابراین افراد برخوردار از اطلاعات قیمتی می­توانند سود اضافی نصیب خود کنند؛ اما با راه‌اندازی بازار آتی تمام افراد معامله­گر در جریان اطلاعات قرار دارند و نهایتاً این شرایط به نفع تولیدکننده و مصرف‌کننده خواهد بود. از طرفی کلیه قراردادهایی که در بورس معامله می‌شوند، باید استانداردهای لازم را دارا باشند؛ بنابراین محصولاتی که وارد بورس می‌شوند به قرارداد استاندارد تبدیل می­شوند.

یکی دیگر از مزایای بزرگ قرارداد آتی برای سرمایه‌گذاران در مقایسه با بازار نقدی وجود اهرم مالی است؛ بدین معنی که سرمایه‌گذار با اندکی سرمایه قادر است که دارائی زیادی را تحت کنترل خود درآورد و با پرداخت مبلغ ناچیزی از کل ارزش یک کالا وارد یک قرارداد آتی شود. اتاق پایاپای هر بورس نقش مهمی را جهت تضمین عملکرد مالی قراردادهای آتی معامله شده در آن بورس ایفاء می­کند و به عنوان پشتوانه قابل اطمینان برای طرفین معامله در اجرای سالم معاملات آتی در بورس است. در حقیقت اتاق پایاپای هر بورس در مقابل خریدار نقش فروشنده و در مقابل فروشنده نقش خریدار را ایفاء می­کند و از این جهت کلیه قراردادهای آتی معامله شده در بورس را تضمین کرده و سرمایه­گذاران از این جهت اطمینان خاطر حاصل می‌کنند؛ این بدان معناست که پس از اتمام جلسه معاملاتی، حساب­ها با قیمت تسویه روزانه به­روز می­شود و اگر مشتری سود کرده باشد مبلغ به حساب وی واریز می­شود و برعکس، اگر ضرر کرده باشد از حساب وی کسر می­شود.

تصحیح ساختار بازار، مزیت دیگر قراردادهای آتی است. در اقتصاد بهترین نوع بازار حالت رقابتی آن است. هر چقدر ساختار بازار به حالت رقابت نزدیک شود، تخصیص منابع برای کل جامعه بهتر خواهد بود. بورس و قراردادهای آتی نمادی از بازار رقابتی است که قیمت کالاها از برخورد مستقیم عرضه و تقاضا حاصل می­شود. برخورداری تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان کالا از قوانین یکسان، افزایش کارایی بازار با بهبود شبکه توزیع و کاهش حاشیه بازاریابی سایر برتری­های بازار آتی به بازار نقدی است.

محبوبه ناروئی، کارشناس مطالعات اقتصادی بورس کالای ایران