به اعتقاد برخی از صاحب نظران، استان خراسان اگر چه هم اکنون مقام دوم تولید پسته ایران را داراست، اما امکان دارد در آینده به قطب تولید پسته کشور تبدیل شود که تحقق این اتفاق در سایه بحران منابع آب و عقب نشینی استان کرمان در تولید پسته رخ خواهد داد. با این وجود نبایستی پتانسیل نهفته و عرصه پر استعداد و پهناور استان کرمان و سایر استان های کشور را در این پیش بینی نادیده گرفت؛ به ویژه آنکه با در دسترس بودن الگوی باغ ریزی پسته در شهر فیض آباد شهرستان مه ولات که به دلیل برخورداری از الگوی کشت منظم باغات به تعبیر برخی به کالیفرنیای ایران معروف است، موتور فنی این توسعه فراهم است. برخی از فعالان بازار پسته به فیض آباد تربت حیدریه از این بابت کالیفرنیا می گویند که ۹۸ درصد پسته تولیدی ایالات متحده در کالیفرنیا و حدود ۲ درصد آن در ایالت آریزونا و نیومکزیکو کشت و تولید می شود. اقلیم نیمه خشک مناطق بیابانی کالیفرنیا شرایط مساعدی را برای کاشت و تولید پسته فراهم آورده و در واقع کالیفرنیا به الگوی کشت منظم باغات و برداشت پسته به شکل مکانیزه و مدرن شهرت دارد.  

«کالاخبر» در رابطه با تاریخچه کشت پسته در منطقه خراسان و نقش این محصول صادراتی در اقتصاد منطقه به گفت و گو با غلامرضا کریمی فعال بازار پسته پرداخته است.

فیض آباد، کالیفرنیای ایران

کریمی در خصوص کشت پسته در منطقه خراسان گفت: پسته سفید در فیض آباد گونه ای بسیار مقاوم و پربازده است. پسته سفید فیض آباد دارای عملکردهای فوق العاده بوده و در برخی از نقاط فیض آباد باردهی درختان به سایزهای کالیفرنیا نزدیک بوده و حتی ممکن است بیشتر هم باشد.

وی ویژگی مهم دیگر باغات منطقه را چنین عنوان کرد: به دلیل استفاده از الگوی مدرن در منطقه، در هر هکتار۱۵۰ و حداکثر ۲۰۰ اصله درخت داریم؛ در حالیکه در باغات متراکم کرمان در هر هکتار بین ۲۰۰ تا ۸۰۰ اصله درخت کاشته می شود. به عبارت بهتر، الگوی کشت باغات فیض آباد مدرن بوده، در حالیکه در استان کرمان درختان پسته با تراکم بالا و صنعتی کشت شده است و این امر قدرت باردهی درخت را کاهش داده و عمر باغات را کم می کند. با این اوصاف، منطقه فیض آباد به لحاظ رعایت الگوی کشت باغات به کالیفرنیای ایران شهرت دارد.

این فعال قدیمی بازار پسته در خصوص تولید غالب این منطقه و الگوی کشت آن تصریح کرد: محصول غالب منطقه از نوع پسته سفید است که رشدی رو به بالا داشته و نسبت به شوری خاک مقاومت زیادی از خود نشان می دهد. باغداران بومی فیض آباد درختان پسته سفید را به صورت کاملا منظم کشت می کنند و فاصله ردیف ها از هر جهت کاملا منظم هستند؛ بطوریکه در باغات این منطقه درختان پسته در فواصل ۸*۸ و ۶*۶ کشت شده است. بطوریکه الگوی منظم استفاده شده در باغات این منطقه در دیگر استان ها مشاهده نمی شود؛ به عنوان مثال، باغات استان کرمان به صورت متراکم بوده و باغات صنعتی هستند و باغات مدرن و مهندسی شده دارای الگوی منظم کشت فقط در منطقه خراسان وجود دارد.

کریمی با بیان اینکه پسته به هوای نیمه خشک نیاز دارد و محصولی کم آب محسوب می شود، اظهار داشت: با توجه به اینکه هر مدار آب دهی پسته ۴۵ روزه بوده و سیستم های مدرنی از لحاظ الگوی کشت در باغات در حال پیاده سازی است، احتمال می رود طی ۵ سال آینده منطقه خراسان و به ویژه شهرستان مه ولات قطب تولید پسته کشور باشد که با ۲۵ هزار هکتار سطح زیر کشت، ۱۸ هزار هکتار بارور بوده و ۷ هزار هکتار مابقی هم طی چند سال آینده به باروری می رسد و حدود ۵۰ هزار تن میزان تولید محصول خشک است.

ماجرای مهاجرت پسته از کرمان به خراسان

وی در خصوص ماجرای مهاجرت برخی گونه های پسته از کرمان به منطقه خراسان اظهار کرد: از سال ۱۳۶۷ به بعد که بحران کم آبی در کرمان شیوع پیدا کرد، پسته کاران این استان به سمت مناطق شمالی از جمله منطقه خراسان مهاجرت کردند. در نتیجه مهاجرت پسته کاران کرمانی به این منطقه، سطح زیر کشت سه هزار هکتاری پسته در خراسان به حدود ۷۰ هزار هکتار افزایش یافت؛ بطوریکه در حال حاضر سطح زیر کشت پسته در شهرستان مه ولات به ۲۵ هزار هکتار، در تربت حیدریه به ۱۷ هزار هکتار رسیده و سطح زیر کشت این محصول در تربت جام و تایباد نیز به سرعت در حال افزایش است. به این ترتیب، در یک افق ۵ ساله پیش بینی می شود خراسان به عنوان اولین قطب پسته کشور مطرح شود؛ چراکه این استان به لحاظ منابع آبی از وضعیت بهتری نسبت به استان کرمان برخوردار است.

صنعتی به قدمت باغات شاهزاده قهرمان تربت حیدریه

وی در ادامه گفت و گو با «کالاخبر» در خصوص تاریخچه کشت پسته در استان خراسان رضوی گفت: در خصوص بررسی تاریخچه کشت پسته در سطح استان خراسان رضوی می توان وجود باغات منظم و مهندسی شده اشاره کرد که با توجه به اینکه الگوی کشت باغات این استان منظم است، عمر باغات طولانی بوده و حتی باغاتی به نام باغات شاهزاده قهرمان در شهر فیض آباد شهرستان مه ولات داریم که درختان باروری با عمر بالای ۱۲۰ سال در آن وجود دارد. از این رو می توان ادعا کرد که سبقه وجود باغات پسته در منطقه مه ولات کمتر از استان کرمان نیست. حتی این سابقه بیش از این ارقام تخمین زده می شود؛ چراکه قدمت باغات پسته وحشی در منطقه مه ولات را تاکنون نتوانسته اند تعیین کنند. همچنین باغات پسته وحشی سرخس نیز که رویش آن ها به صورت طبیعی بوده، از قدمتی بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ سال برخوردارند.  

درخت پسته کهنسال بر مزار شیخ جامی

این فعال باسابقه صنعت پسته در خصوص قدمت تاریخی کشت پسته در منطقه خراسان به درخت کهنسال در مقبره شیخ احمد جامی در تربت حیدریه نیز اشاره کرد و گفت: پژوهشگران تاریخی در خصوص سابقه کشت پسته در منطقه خراسان به درخت کهنسال مقبره شیخ الاسلام احمد ابن ابوالحسن جامی نامقی ترشیزی معروف به شیخ احمد جامی از عارفان و صوفیان به نام قرن ششم هجری قمری اشاره کرده و سابقه آن را بین ۷۰۰ تا ۹۰۰ سال برآورد می کنند. بطوریکه از درون سنگ قبر شیخ، درخت پسته کهنسالی به صورت خودرو با شاخه‌های فراوان روییده است. با این که ریشه‌های درخت در حال تخریب گور هستند، نوادگان شیخ می‌گویند از احمد جامی روایتی دارند که هیچ‌گاه درختی را قطع نکنند. زائرین تربت شیخ نیز اعتقاد خاصی به این درخت دارند. درخت رمز زندگی، باروری، فناناپذیری، واقعیت مطلق و سرچشمه آب حیات است. درخت تمثیلی است از تمرکز، از این رو اعتقاد رویش درخت بر این مزار کنایه از جاودانگی یاد و خاطره شخصیت مدفون است.

او ادامه داد: درباره این نوع درخت پسته که بومی تربت جام است، اعتقاد بر این است که بر سر مقابر و مزارهای آزادگان مسلمان ایرانی و بزرگان می‌روید. همچنین مردم نواحی شرق خراسان در مورد درختان روییده بر مزارها بر این باورند که آن‌ها از ناف دفن‌شدگان روییده‌اند. با توجه به رویش چهار اصله درخت پسته (درختان روییده روی قبر شیخ احمد جام و اطراف آن) با بیش از ۹۰۰ سال قدمت در این مکان تاریخی، به نظر می رسد پسته دیرینه کهنی در خراسان داشته است. حتی خاستگاه اول پسته منطقه خراسان بوده و تنها از اواخر دهه ۶۰ هجری شمسی به دلیل بروز بحران آب در کرمان، برخی گونه ها به خراسان مهاجرت کرده و سبب افزایش سطح زیر کشت باغات در این منطقه شده است.

ارقام محصول قابل برداشت در سطح منطقه

وی در خصوص ارقام پسته موجود در شهرستان مه ولات گفت: ارقام سنتی پسته در منطقه فیض آباد که بادامی سفید است و ارقامی که پس از مهاجرت کرمانی ها به منطقه کشت شده، پسته فندقی و احمدآقایی است و گونه اکبری نیز از جمله ارقامی بوده که قبلا در فیض آباد و مه ولات کشت شده است.

وی در خصوص زمان برداشت محصول در سطح منطقه تربت حیدریه گفت: برداشت محصول هر ساله از شهریور ماه آغاز می شود و تا ۱۵ آبان ماه ادامه دارد. این زمان در استان کرمان با حدود ۱۵ روز تاخیر همراه است و تا آذر ماه ادامه دارد. به دلیل کیفیت بالا و زمان برداشت زودتر پسته در منطقه خراسان نسبت به سایر استان ها، ۳۰ تا ۳۵ درصد از کل محصول برداشت شده به صورت تازه خوری در داخل کشور عرضه می شود که محصول غالب منطقه پسته سفید بادامی با اونس ۳۰-۲۸ و اکبری با اونس۲۰-۱۸ است که پسته اکبری در واقع سایز درشت تر محسوب می شود. در مجموع حجم تولید پسته خشک در منطقه خراسان ۵۰ هزار تن است که بیشتر مصرف آجیلی دارد و در داخل مصرف می شود و مابقی آن صادر می شود.

اقتصاد منطقه در گرو باغبانی

کریمی به بررسی نقش تجارت طلای سبز در اقتصاد منطقه پرداخت و اظهار داشت: اقتصاد در مناطق خراسان رضوی و جنوبی اقتصادی بر محوریت فعالیت های کشاورزی قرار دارد. فعالیت های کشاورزی به دو صورت باغبانی و زراعت تقسیم می شود که در بخش زراعت به دلیل قیمت های پایین محصولات کشاورزی و مصرف بالای آب، کشاورزان به سمت افزایش سطح زیر کشت باغات سوق پیدا کرده اند و پیش بینی می کنیم به سمت تولید پسته که مصرف آب کمتری نیاز دارد، حرکت کنند. چراکه میزان مصرف آب در کشت چغندر قند به ۱۸ هزار متر مکعب و برای گندم ۱۰ هزار مترمکعب آب نیاز داریم که این رقم برای کشت پسته ۵ هزار متر مکعب است. پس نهایتا چاره ای جز این نیست که در خراسان به سمت فعالیت های باغبانی پیش برویم و پیش بینی می شود سطح زیرکشت پسته در این منطقه افزایش یابد.

پذیرش انبار در بورس کالا

وی در خصوص استقبال فعالان حوزه پسته در شهرهای استان خراسان رضوی و جنوبی برای ورود به معاملات بورس اظهار کرد: شرکت دیبا پسته مه ولات دارای انبار استانداردی به ظرفیت حدود ۷ هزار تن بوده که در مرحله اول انباری با ظرفیت ۱۰۰ تن برای پذیرش محصول استاندارد از کشاورزان منطقه خراسان در بورس کالا پذیرش و درج نماد این انبار انجام شده است.

او در خصوص تاثیر افزایش تولید این محصول در کشور و رشد عرضه در بازارهای جهانی بر روند قیمت ها و میزان تقاضا گفت: در خصوص ورود پسته به بورس این مزیت وجود دارد که آمریکا مرجعیت قیمت پسته در بازارهای جهانی است و اما شاخص قیمت بورس ایران نیز می تواند منبع معتبری برای تعیین قیمت های بین المللی شود. میزان سطح زیر کشت پسته در منطقه خراسان در حالی رو به افزایش است که با توجه به تعرفه هایی که برای ورود کالاهای کشاورزی آمریکایی به چین اعمال شده، تقاضا برای پسته ایرانی وجود دارد و نگرانی از بابت بازار فروش و تقاضا نداریم.